خواجه بهاالدین محمد نقشبند بخاری، در محرم سال ۷۱۸ هجری قمری در قصر عارفان، واقع در نزدیکی بخارا از توابع خراسان، چشم به جهان گشود. او از همان کودکی تحت تأثیر تعالیم طریقت خواجگان قرار گرفت، زیرا خانواده‌اش از پیروان این مکتب عرفانی بودند.
بهاالدین نقشبند دوران تربیت عرفانی خود را نزد سید امیر کلال، گذراند و مراحل سلوک را تحت نظر وی طی کرد. سپس برای تکمیل تجربیات معنوی خود، به محضر چندین شیخ بزرگ از جمله عارف دیگ‌گرانی، قثم شیخ و خلیل آتا رسید. همچنین، او در مسیر سیر و سلوک، با زیدالدین ابوبکر تایبادی نیز ملاقات کرد و از آموزه‌های وی بهره برد.
وی به اصول هشت‌گانه خواجه عبدالخالق غجدوانی سه اصل جدید افزود و طریقت خواجگان را به مرحله‌ای تازه رساند که به نام طریقه نقشبندیه شناخته شد. اساس تعالیم نقشبندیه بر پیروی از سنت، حفظ شریعت و توجه قلبی به حق استوار است. این طریقه برخلاف بسیاری از دیگر مکاتب صوفیه، ذکر جهر، خلوت و سماع را نپذیرفت و بر خلوت در انجمن تأکید داشت، به این معنا که عارف باید در ظاهر در میان مردم باشد، اما در باطن، توجه‌اش فقط معطوف به حق تعالی باشد.
درباره لقب “نقشبند” دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. برخی معتقدند که او در منطقه‌ای به نام “نقشبند” زاده شده، اما چنین قریه‌ای در حوالی بخارا وجود نداشته است. نظریه دیگر بیان می‌کند که بهاالدین نقشبند از کثرت ذکر، به مرتبه‌ای رسید که ذکر توحید در قلبش نقش بست. همچنین، برخی گفته‌اند که او در اوایل زندگی به شغل نقشبندی (نوعی حرفه مرتبط با طراحی و تزیین) مشغول بوده است.
خواجه بهاالدین نقشبند آثار متعددی در زمینه عرفان و تصوف به یادگار گذاشته است که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به الاورادالبهائیه، اوراد صغیر، رسالة الواردات، دلیل العاشقین، حیات‌نامه در نصایح و مواعظ و خزینه‌الاسرار و کشف‌الاخفا اشاره کرد. همچنین، خواجه محمد پارسا، از برجسته‌ترین شاگردان او، سخنان و تعالیم معنوی‌اش را در اثری ارزشمند به نام رساله قدسیه گردآوری کرده است. اگرچه این مجموعه تمام اندیشه‌های عرفانی نقشبند را در بر ندارد، اما تصویر کلی از دیدگاه‌های معنوی او ارائه می‌دهد و جایگاه او را در طریقت نقشبندیه نمایان می‌سازد.
خواجه بهاالدین نقشبند، شاگردان و مریدان بسیاری داشت که طریقه او را پس از وی گسترش دادند. در میان آنان، خواجه علاالدین عطار و خواجه محمد پارسا جایگاه ویژه‌ای داشتند و بعد از وفات استادشان، در ترویج تعالیم نقشبندیه نقش مهمی ایفا کردند.
خواجه بهاالدین نقشبند در بیستم حودت مصادف با سوم ربیع‌الاول سال ۷۹۱ هجری قمری در سن ۷۴ سالگی دار فانی را وداع گفت و در زادگاهش، قصر عارفان بخارا به خاک سپرده شد.
پس از وفات او، طریقه نقشبندیه توسط شاگردان و مریدانش در سراسر آسیای میانه، خراسان، هند، آناتولی و بعدها در قلمرو عثمانی و جهان اسلام گسترش یافت. امروز نیز نام و یاد خواجه بهاالدین نقشبند به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مشایخ تصوف اسلامی زنده است و تعالیم او همچنان در محافل صوفیان نقشبندی و دوستداران عرفان اسلامی مورد توجه قرار دارد.
