نظامی گنجوی، در سال ۵۳۵ هجری قمری در گنجه (از توابع جمهوری آذربایجان) زاده شد. او در دوران کودکی یتیم شد و تحت سرپرستی کاکای مادرش قرار گرفت. در جوانی به تحصیل در علوم مختلفی چون ادبیات، فلسفه، فقه، کلام و نجوم پرداخت و به یکی از حکیمان بزرگ مبدل شد. او در آثار خود به مسائل اخلاقی، عرفانی و فلسفی پرداخته و همواره در پی بیان پندهایی برای زندگی بهتر بوده است.
آثار نظامی گنجوی عمدتاً در قالب پنج مثنوی معروف به «خمسه» شناخته می‌شود. اولین اثر از این مجموعه، «مخزن‌الاسرار» است که در آن به موضوعات اخلاقی و حکمی پرداخته شده است. در این اثر، نظامی آموزه‌های حکمی و فلسفی را با زبان ساده و دلنشین بیان کرده و به مخاطب اندرزهای اخلاقی می‌دهد.
دومین اثر از مجموعه خمسه، «خسرو و شیرین» است که یکی از مشهورترین داستان‌های عاشقانه و حماسی در ادب فارسی به‌شمار می‌آید. در این داستان، عشق خسرو و شیرین به‌گونه‌ای پرداخته شده که مفاهیم انسانی، عشق و شجاعت را به تصویر می‌کشد.
سومین اثر او «لیلی و مجنون» است، داستانی عاشقانه و غم‌انگیز که در آن عشق غیرقابل دسترس و بی‌پایان مجنون به لیلی به‌صورت نمادین بیان می‌شود. این اثر از برجسته‌ترین داستان‌های عاشقانه در ادبیات فارسی است.
چهارمین اثر او «هفت پیکر» نام دارد که در آن هفت داستان از دنیای پر از رمز و راز و زیبایی‌های معنوی و ظاهری روایت می‌شود. این اثر یک ترکیب از فلسفه و حکمت است که زیبایی‌های جهان را از نگاه عرفانی می‌کاود.
پنجمین اثر از خمسه نظامی، «اسکندرنامه» است که در آن زندگی و سفرهای اسکندر مقدونی و داستان‌های مرتبط با او روایت شده است. این اثر ترکیبی از تاریخ‌نگاری و داستان‌سرایی است که در آن حماسه و واقعیت به هم آمیخته‌اند.
نظامی گنجوی علاوه بر آثارش، زندگی ساده‌ای داشت و بیشتر عمر خود را در گنجه گذراند. او هیچ‌گاه خود را به مدح فرمانروایان و بزرگان زمانش مشغول نکرد و در پی دنیاداری نبود. آثارش به گونه‌ای است که همیشه برای نسل‌های آینده درس‌های اخلاقی، عرفانی و انسانی به همراه دارد.
نظامی گنجوی در سال ۶۰۷ یا ۶۱۲ هجری قمری در گنجه درگذشت و آرامگاه او در همین شهر قرار دارد. این مکان تبدیل به یک زیارتگاه و مرکز فرهنگی برای علاقه‌مندان به آثارش شده است. میراث نظامی گنجوی نه تنها در ادب فارسی بلکه در فرهنگ‌های مختلف تأثیرگذار بوده است و تا به امروز آثارش همچنان یکی از منابع اصلی آموزش ادبیات و حکمت‌های اخلاقی محسوب می‌شود.
روز ۲۱ حوت/اسفند به‌عنوان روز بزرگداشت نظامی گنجوی نام‌گذاری شده است تا یاد و آثار او همواره زنده بماند و به نسل‌های جدید منتقل شود.
