بهاءالدین محمد بن حسین عاملی، مشهور به شیخ بهایی، در ۲۹ دلو/بهمن سال ۹۲۵ هجری خورشیدی در شهر بعلبک لبنان، در خانواده‌ای صاحب فضل و علم‌پرور چشم به جهان گشود.
پدرش، شیخ عزالدین حسین عاملی، از فقهای برجسته و شاگردان شهید ثانی بود. به دلیل فشارهای مذهبی حکومت عثمانی، خانواده‌اش در سال ۹۴۰ هجری خورشیدی به دعوت شاه طهماسب صفوی به ایران هجرت کردند و در شهر قزوین ـ که در آن زمان مرکز علمی و فرهنگی ایران بود ـ ساکن شدند. شیخ بهایی در نوجوانی، در محضر پدر و دیگر علمای برجسته‌ی عصر خود، به تحصیل علوم مختلف پرداخت و در مدت کوتاهی در دانش‌هایی چون فقه، اصول، حدیث، تفسیر، فلسفه، منطق، هیئت، ریاضیات، عرفان و طب سرآمد گشت.
او در ۴۳ سالگی به مقام شیخ‌الاسلامی اصفهان رسید و پس از انتقال پایتخت صفویان به این شهر در سال ۹۸۵ هجری خورشیدی، تا پایان عمر، این منصب را در دربار شاه عباس بزرگ حفظ کرد. تقوا، تواضع، زهد و دانش گسترده‌اش، او را به چهره‌ای مرجع و محبوب در میان اهل علم و دربار تبدیل کرده بود.
شیخ بهایی افزون بر مقام علمی، به معماری، اخترشناسی و فنون مهندسی نیز تسلط داشت. از جمله آثار منسوب به او، «حمام شیخ بهایی» در اصفهان است که با روشی شگفت‌انگیز و با یک منبع حرارتی بسیار کوچک گرم می‌شده است. در علم نجوم، وی از نخستین کسانی در جهان اسلام بود که پیش از انتشار نظریه کوپرنیک، به امکان حرکت زمین اشاره کرده بود.
از شیخ بهایی بیش از ۹۵ کتاب و رساله در زمینه‌های گوناگون علمی و دینی برجای مانده است که نشان از گستره دانش و عمق اندیشه او دارد. از مهم‌ترین آثار او می‌توان به «جامع عباسی» در فقه به زبان فارسی، «الزبدة فی الأصول» در اصول فقه، «تشریح‌الافلاک» در علم هیئت، «اربعین حدیث» در حدیث و اخلاق، «نقطة الدایره» در ریاضیات و فلسفه، و نیز «کشکول»، مجموعه‌ای متنوع از حکایات، اشعار، نکات علمی، ادبی و اخلاقی، اشاره کرد. این آثار بازتابی از ذوق چندجانبه و نگاه جامع او به دین، دانش، و فرهنگ‌اند.
وی استادانی بزرگ چون ملاصدرا، فیض کاشانی، و محمدتقی مجلسی (مجلسی اول) را تربیت کرد و نقش بنیادی در تحکیم مبانی حکمت اسلامی و عرفان ایفا نمود.
شیخ بهایی در واپسین سال‌های زندگی، سفرهایی به مکه، شام و مصر داشت که برخی آن را مأموریت‌هایی دیپلماتیک دانسته‌اند. نقل است که اندکی پیش از وفات، صدایی غیبی از مزار بابا رکن‌الدین به او رسید که گفت: «شیخنا، به فکر خود باش!» و از آن پس، وی به عبادت، گریه و مناجات مشغول شد.
سرانجام در ۱ سنبله/شهریور سال ۱۰۰۰ هجری خورشیدی شیخ بهایی در اصفهان چشم از جهان فرو بست.
یونسکو در سال ۱۳۸۸ هجری خورشیدی، نام شیخ بهایی را در فهرست مفاخر علمی ایران و لبنان ثبت کرد. او دانشمندی بود که علم و عرفان، دین و عقلانیت، هنر و ادب را به زیبایی در هم آمیخت و نامش همچنان در تاریخ ایران و جهان اسلام می‌درخشد.
