ابوعبدالله جعفر بن محمد بن حکیم بن عبدالرحمن بن آدم، متخلص به رودکی و ملقّب به «پدر شعر فارسی»، در حدود سال ۲۲۳ خورشیدی در روستای پنج‌رود (پنج‌رودک) نزدیک پنجکَنت در تاجیکستان کنونی به دنیا آمد. او از همان کودکی حافظه‌ای شگفت‌آور و ذوقی بی‌نظیر در شعر و موسیقی داشت و با نواختن چنگ و خواندن آوازهای دلنشین، استعداد خود را به نمایش گذاشت. این توانایی‌ها زمینه‌ای شد برای ورود او به عرصهٔ فرهنگ و ادب در دوره‌ای که ادب فارسی در حال شکل‌گیری و استقرار بود.
رودکی در دوران حکومت سامانیان در دربار امیر نصر بن احمد سامانی به شاعر و موسیقی‌دان نام‌آور تبدیل شد و سال‌ها در شهرهای بخارا و سمرقند به سر برد. او هم شاعر بود و هم نوازنده و خواننده و با هنر و ذوق خود جایگاه والایی در دربار پیدا کرد. حکایت مشهور «بوی جوی مولیان» گواهی است بر تأثیر عمیق شعر و موسیقی رودکی؛ طبق روایت کتاب «چهارمقاله» نظامی عروضی، امیر نصر به مدت چهار سال در هرات اقامت داشت و بزرگان دربار از دوری او نگران شدند. آن‌ها از رودکی خواستند تا شعری بسازد و امیر را به بازگشت ترغیب کند. رودکی قصیده‌ای سرود و در حضور امیر خواند و زمانی که به بیت «میر سرو است و بخارا بوستان» رسید، امیر چنان منقلب شد که فوراً با پای برهنه از هرات به سوی بخارا حرکت کرد. این داستان نشان‌دهندهٔ مقام ویژهٔ رودکی در میان شاعران و موسیقی‌دانان عصر خود است.
از آثار برجستهٔ رودکی، منظومهٔ «کلیله و دمنه» است که بر اساس ترجمهٔ منثور بلعمی و با نظم فارسی در دربار سامانیان شکل گرفت. این اثر، نمونه‌ای از تلفیق نثر و نظم فارسی در آغازین دورهٔ ادبیات فارسی محسوب می‌شود و اهمیت آن در تاریخ ادبیات فارسی بسیار بالا است. از دیوان رودکی امروز کمتر از هزار بیت به جا مانده است، هرچند منابع کهن او را سرایندهٔ صدها هزار بیت دانسته‌اند. شعر رودکی ساده، روان و موزون است و در آن تغزل، اندرز، تصویر طبیعت و آموزش‌های اخلاقی به وضوح دیده می‌شود.
رودکی آغازگر دوره‌ای نوین در ادب فارسی بود و نفَس تغزلی، اندرزپردازی و آموزش در شعرهایش موج می‌زند. او بنیان‌گذار سنت غزل و رباعی و الگویی برای شاعران پس از خود شد و تأثیرش بر سنت قصیده‌گویی و روایت‌های اخلاقی و آموزشی تا قرن‌ها ادامه یافت. حضور او در تاریخ ادب فارسی همواره به عنوان نقطهٔ عطف و سرآغاز سبک‌های غنایی و تربیتی یاد می‌شود. از همین‌رو او را پدر شعر فارسی گویند.
رودکی در اواخر عمر با فقر و تنگدستی روبه‌رو شد و در نهایت در سال ۳۱۲ هجری خورشیدی در زادگاهش پنج‌رود درگذشت. آرامگاه او هنوز از مهم‌ترین زیارتگاه‌های فرهنگی در تاجیکستان است و علاقه‌مندان به ادب فارسی آن را محترم می‌شمارند.
۳۱ سنبله/شهریور به عنوان روز بزرگداشت رودکی همه‌ساله در میان محافل فرهنگی و ادبی فارسی‌زبان گرامی داشته می‌شود و یاد و نام او در برنامه‌های فرهنگی، همایش‌ها و جشنواره‌های ادبی زنده نگه داشته می‌شود. این روز فرصتی است برای بازخوانی آثار او و پاسداشت میراث معنوی و فرهنگی رودکی در گسترهٔ زبان و ادب فارسی.
