مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، معروف به مولانا و مولوی در ۶ ربیع‌الاول ۶۰۴ هجری قمری در شهر بلخ، زاده شد. مولانا در خانواده‌ی دانشمند و اهل دین پرورش یافت. پدرش بها‌ءالدین ولد، که به “سلطان العلماء” معروف بود، از علمای بزرگ بلخ و دارای نفوذ در دربار خوارزمشاهیان بود. در سال‌های نوجوانی، به دلیل هجوم مغولان، مولانا به همراه خانواده‌اش بلخ را ترک کرد و به شهرهای مختلفی از جمله نیشابور، بغداد، مکه، دمشق، و نهایتاً قونیه (در ترکیه امروزی) سفر کرد. در نیشابور با عطار نیشابوری، شاعر و عارف بزرگ، دیدار کرد و عطار او را آینده‌نگرانه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین عرفا پیش‌بینی کرد.
پس از مهاجرت به قونیه، مولانا تحت آموزش پدرش و سپس استادانی چون برهان‌الدین محقق ترمذی قرار گرفت. او در علوم دینی، فقه، تفسیر، و کلام مهارت پیدا کرد و به عنوان یک عالم دینی برجسته شناخته شد.
نقطه عطف زندگی مولانا، ملاقات او با شمس تبریزی در سال ۶۴۲ هجری قمری است. این دیدار به‌طرز عمیقی زندگی مولانا را دگرگون کرد. شمس با شخصیت نیرومند و تفکرات عمیق خود مولانا را از یک عالم دینی به یک عاشق و عارف تبدیل کرد. مولانا در کنار شمس به عرفان و عشق الهی روی آورد و دست از تدریس و فتوا کشید.
ارتباط عمیق میان شمس و مولانا باعث نارضایتی اطرافیان و شاگردان مولانا شد. شمس پس از مدتی به دلیل این نارضایتی‌ها قونیه را ترک کرد، اما بازگشت او نیز نتوانست این مشکلات را برطرف کند. سرانجام شمس تبریزی به طور مرموزی ناپدید شد و بسیاری بر این باورند که او توسط دشمنان مولانا به قتل رسید.
پس از ناپدید شدن شمس، مولانا دچار اندوه شدیدی شد و این درد فراق را در اشعار خود تجلی داد. او برای ابراز عشق و دلتنگی‌اش به شمس، غزلیاتی با مخلص شمس تبریزی را سرود.
مولانا علاوه بر دیوان شمس یا دیوان کبیر، مثنوی معنوی را نیز به عنوان یکی از برجسته‌ترین آثار عرفانی و ادبی فارسی خلق کرد. مثنوی معنوی شامل شش دفتر است و به مضامین عرفانی، اخلاقی، و فلسفی می‌پردازد. این اثر به دلیل سبک بیان ساده و شیرین، به عنوان “قرآن در زبان فارسی” شناخته شده است. آثار او به زبان‌های مختلف به چاپ رسیده و مورد توجه جهانیان قرار دارند.
از دیگر آثار مولانا می‌توان به فیه ما فیه (مجموعه‌یی از سخنان مولانا) و مکتوبات (نامه‌های مولانا) اشاره کرد. اشعار او سرشار از عشق الهی، اشتیاق به وصال، و آموزه‌های عرفانی است.
مولانا با آثار جاودانش همچنان منبع الهام عارفان و اندیشمندان سراسر جهان است و آموزه‌هایش درباره عشق و معنویت تاثیر فراوان بجا مانده است.
مولانا یکی از پیشروان تفکر عرفانی و صوفیانه است که بر عشق به خدا و فنا در او تأکید دارد. او معتقد بود که عشق الهی نیروی محرک جهان است و هدف انسان رسیدن به این عشق است. آموزه‌های مولانا تأکید بر رهایی از نفس، همدلی با انسان‌ها، و عشق به خدا و مخلوقاتش دارد.
مولانا در ۵ جمادی‌الثانی ۶۷۲ هجری قمری در قونیه درگذشت و در همان شهر به خاک سپرده شد. آرامگاه او در قونیه به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز عرفان اسلامی و محل زیارت عاشقان و پیروان او مورد توجه قرار دارد.
