ابوالحسن علی بن اسحاق، مشهور به خواجه نظامالملک طوسی، در سال ۴۰۸ هجری قمری در شهر طوس از توابع نیشاپور در خراسان دیده به جهان گشود و از خانوادهای دهقانزاده و اهل فضل برخاست و از همان کودکی به دانشاندوزی علاقهمند بود. برای تحصیل علوم، به بلخ رفت و نزد استاد برجستهٔ آن دیار، ابوالحسن علی وخشی بلخی، آموزش دید و در علوم دیوانی و حکمرانی مهارت یافت.
نظامالملک در دوران حکومت ابوعلی بن شاذان، از امرای غزنوی، وارد دیوان حکومتی بلخ شد و تجربهٔ اداری خود را آغاز کرد. اما با قدرتگیری سلجوقیان، به خدمت آنان درآمد و بهسرعت جایگاه خود را تثبیت کرد. در سال ۴۵۵ هجری، پس از برکناری عمیدالملک کندری، به مقام وزارت آلپ ارسلان رسید و پس از او نیز در دوران سلطنت ملکشاه سلجوقی، بهعنوان وزیر اعظم ایفای نقش کرد.
نظامالملک را باید از بنیانگذاران نظام آموزشی نوین در جهان اسلام دانست. او با تأسیس مجموعهای از مدارس عالی به نام نظامیهها، نقش مهمی در نهادینهسازی آموزش دینی و فلسفی ایفا کرد. این مدارس در شهرهایی چون بلخ، مرو، نیشاپور، هرات، اصفهان و بغداد تأسیس شدند. نظامیهٔ بغداد، که بعدها به یکی از مراکز علمی برجستهٔ جهان اسلام بدل شد، از مهمترین دستاوردهای او در این زمینه بود.
در این نظامیهها، دانشمندان بزرگی چون امام جوینی، امام محمد غزالی و عمر خیام به تدریس پرداختند. فارغالتحصیلان این مدارس، از جمله رشیدالدین وطواط بلخی، در عرصههای علمی و ادبی نقشآفرینی کردند و میراث فکری خواجه را گسترش دادند.
خواجه نظامالملک افزون بر فعالیتهای سیاسی و اداری، نویسندهای برجسته نیز بود. اثر مهم او، سیاستنامه، کتابی است در باب تدبیر امور مملکت، اخلاق حکمرانی، و ساختار دیوانی که همچنان از منابع معتبر در مطالعات تاریخی و سیاسی بهشمار میرود.
سرانجام، این وزیر بزرگ در سال ۴۸۵ هجری قمری، در مسیر سفر حج، در کرمانشاه توسط مخالفان سیاسی ترور شد و پیکرش در اصفهان به خاک سپرده شد. تاریخ درگذشت او را چهارم عقرب/آبان درج تاریخ کرده اند. مرگ او پایانی بود بر یکی از درخشانترین دورههای وزارت در تاریخ خراسان، اما میراث فکری و نهادیاش تا قرنها باقی ماند.
