دیباچه
“نوروز” یگانه رخداد طبیعی‌ست که پیام روشن به بشریت و به ویژه مردمان جغرافیای فرهنگی نوروز دارد. همین ویژه‌گی سبب و دلیل ماندگاری و پای‌برجایی نوروز شده است.
در این نبشته تلاش می‌شود تا به چیستی “نوروز”، پیام و نقش آن در زندگی بشر به ویژه افغانستان و کشورهای جغرافیای “نوروز” پرداخته شود.
برای درک، فهم و شناخت بهتر از «نوروز» و دریافت معلومات در پیوند و در پیرامون آن پرسش‌های موردی مطرح و پاسخ‌های روشن ارائه می‌شود و نبشته با نتیجه‌گیری و ارائه‌ی فهرست سرچشمه‌ها به پایان می‌رسد.
بیان مسأله
چنانکه در دیباچه اشاره شد، نوروز به حیث یک رخداد فرهنگی_تمدنی از پیام و نقش ارزنده در زندگی بشریت به ویژه مردمان جغرافیایی نوروز از آن جمله در زندگی مردم افغانستان برخوردار است. این ویژه‌گی و اثربخشی نوروز را با طرح پرسش‌های موردی و ارائه پاسخ‌های مناسب بر حسب زیر برجسته می‌کنیم:
- نوروز چیست، پیشیه و جغرافیای نوروز کجاست؟ ◄ پاسخ: پیش از همه، نوروز روز آغاز سال و فصل بهار، هدیه‌ی طبیعت است که با لب‌خند « نوروزی » خود، پیام زندگی نو را به جهان ارمغان دارد؛ انسان جزء طبیعت و در دامن طبیعت زاده و پرورش یافته است. از نخستِ پیدایش با طبیعت سر ستیز داشته و از گردش روزگار راز زندگی و قوانین طبیعت را آموخته و راه‌های مهار آن‌را دریافته و خود را با آن هماهنگ ساخته؛ چنانکه از گردش خورشید و گذر روز‌ها فصول سال ، سردی و گرمی را شناخته و در شمارش روز و شب‌اش پرداخته و دریافته که ستاره گان ثابت اند یا سیار و چه تأثیری در طبیعت دارند. موسم بهار را با شادمانی و جشن و سرور و سرود آغاز کرده و خزان و زمستان را به امید فرا‌رسیدن بهار چشم‌به‌راه نشسته است.
در سرزمین کهن و باستانی ما «آریانا» سپس «خراسان» و اکنون« افغانستان» که گهواره‌ی تمدنش نام نهاده اند، باشندگانش از همان آغاز با زمزمه‌های طبیعت هم‌آواز بوده و نکته‌های مهم و درشت آن‌را دریافته اند که جزء افتخارات مردم این مرزبوم تمدن‌ساز و فرهنگ‌ساز بوده و می‌باشد.
همین‌گونه “نوروز” جشن باستانی، مهم‌ترین میراث فرهنگی گذشته‌گان ما، پیوندهنده‌ی امروز با دیروز و گذشته‌های دور؛ رشته پیوند با چهارده کشور در یک بستر فرهنگی مشترک؛ در نهایت، نوروز میراث آریایی‌های کهن و جشن طبیعت است.
– پیشینه، جغرافیا و آیین نوروزی به کسی به ویژه نوروزباوران، در حوزه تمدنی نوروز پوشیده نیست. نوروز جشن باستانی مردمانی‌ست که از هزاران سال پیش (بنابر برخی منابع 5700 سال) در سرزمین‌هایی که امروز به مرزهای سیاسی تقسیم شده و کشورهای مستقل چون افغانستان، تاجیکستان، اوزبیکستان، ایران، ترکمنستان، آذربایجان، قرقیزستان، پاکستان، ایران و مناطق کردنشین در چهار کشور و چین، جشن گرفته می‌شود.
اگر بخواهیم در پی ترسیم جغرافیایی آن از سده‌های گذشته برآییم و بکوشیم که مراکز آن‌را در روزگاران کهن شناسایی کنیم، بیش‌ترین گشت و گذار ما در افغانستان کنونی( بلخ)، تاجیکستان، اوزبیکستان، ترکمنستان، ایران، آذربایجان و شماری از کشورهای دیگر در این حوزه فرهنگی خواهد بود. پس یکی از درست‌اندیشی‌ها و نکته سنجی‌های مردم این سرزمین، همانا آفرینش و برپایی آیین نوروزی‌ست که به‌درستی به دقت و رژف‌اندیشی این مردمان گواه‌ست.
● چرا مردمان حوزه‌ی تمدنی نوروز آن‌را جشن می‌گیرند؟◄ پاسخ: چون‌که با این کار خود را به گذشته‌های دورش و گذشته‌های دورش را به امروزش پیوند می‌زند. در نتیجه هویت فرهنگی و تمدنی خویش را درمی‌یابد. به سخن دیگر، با پیش‌واز گیری نوروز دست در دست نوروز آریایی به دوران اسطوره‌ای می‌روند، شکوه و ارج آن‌را با چشم سر می‌بینند. هم‌چنین پله به پله به روزگار کنونی گام می‌گذارند و دم به دم دگردیسی‌های این چشن شکوه‌مند را از دیده می‌گذرانند.
● پیام آن به زندگی امروز بشریت به ویژه جغرافیای نوروز چیست؟◄ پاسخ: همان‌گونه که هر چیزی را هدفی و پیامی‌ست. برپایی جشن نوروز هم هدف روشن و پیام ارزش‌مند برای هر انسانی دارد.
نوروز به عنوان میراث فرهنگی – تاریخی دارای نقش پیام آوری، ماندگاری و پویایی‌پذیری و برانگیزند‌گی در زندگی مردمان نوروزباور و نوروزپسند دارد. که مهم‌ترین آن‌را چنین می‌توان برشمرد:* پیام فرهنگی نوروز: امروزه فرهنگ در معنای عام در برگیرنده‌ی بخش‌های گونه‌گون زندگی از کشاورزی گرفته تا هنر، ورزش، آسایش و گردش و گردشگری، صنعت و تجارت، رسوم و سنت‌ها می‌باشد.
* پیام دوستی با طبیعت (نگه‌داری از محیط زیست(؛ به گونه‌ی جدی یکی از اهداف اقتصاد کلان بوده، یعنی ارزیابی جریان اصلی شاخص‌های اقلیمی در داده‌های اقتصاد کلان)، انعطاف‌پذیری و بهبودپذیری آب و هوا (اقلیم) از اولویت اساسی صندوق بین المللی پول در ۲۵ جنوری ۲۰۲۱ اعلام شده است) را در بر می‌گیرد.
* در بخش کشاورزی؛ پیشاپیش نوروز پیام می‌دهد تا کشاورزان خود را برای شخم زدن زمین، تخم کاشتن، نهال شاندن، پاکاری جویی‌ها و کاریز‌ها آماده کنند؛ (نقش بسیج کننده و آماده کننده).
* در بخش هنر؛ پیام نوروز به انسان‌ها این است که خود را با طبیعت هماهنگ کنند و یک‌جا آهنگ از سرگیری زندگی را زمزمه کنند و به خوانش آواز و سرودن ساز و برپایی سرور و شادی بپردازند.
* در بخش ورزش و آسایش و گردش؛ مردم را به ورزش که نقش مهم در تندرستی دارد، برمی انگیزد، همین‌گونه مردم را به سرگرمی‌های تفریحی، گردش و رونق گردشگری تشویق می‌کند که اهمیت بزرگ در سلامت روانی و اقتصادی مردم و کشورها دارد.
* در بخش اجتماعی؛ بیشتر فعالیت‌ها و سرگرمی‌های نوروزی گروهی و جمعی انجام می‌شود که به هم‌بستگی، هم‌نوایی، هم‌زیستی، صلح، امنیت و ثبات، خوشی و نشاط، نوآوری و پیمودن راه کمال انسان‌ها می‌انجامد.
* نقش انگیزنده و بر انگیزنده‌ی نوروز برای انسان برای جنبیدن و هماهنگ شدن با طبیعت و عمل‌کرد آن؛ این نقش نوروز را امروز بشر در مدیریت راهبردی (استراتیژیک)، در زمینه‌های طرح دیدگاه، پیش‌بینی‌ها، برنامه‌ریزی هدف‌مند به افق زمانی، شناخت و استفاده‌ی درست و کارا از وقت به مثابه‌ی با ارزش‌ترین عنصر کم‌یابی که از ره‌گذر اقتصادی ارزش بالایی در زندگی دارد.
● نقش نوروز در توسعه اقتصادی کشور و کشورهای حوزه‌ی فرهنگی نوروز؟
◄ پاسخ: هرگاه بخواهیم نقش نوروز را در توسعه اقتصادی بررسی کنیم در آن صورت اقتصاد در برگیرنده‌ی بخش‌های گونه‌گون چون: کشاورزی، صنعت، تجارت، ورزش، محیط زیست، گردشگری و بهداشت می‌باشد که بی‌گمان « نوروز» نقش گسترده و اثرگذار را در همه‌ی این بخش‌ها به ویژه در توسعه صنعت، کشاورزی و خدمات ( تجارت، حمل و نقل، هوتل‌داری) و صنعت گردشگری و فرهنگی دارد.از ره‌گذر منطق دانش اقتصاد، تقاضا محرک عرضه و عرضه مشوق تولید و خدمات و در کل سبب افزایش تولید ناخالص داخلی واقعی و کاهش نرخ بی‌کاری در چرخه‌ی کسب‌وکار می‌شود. این وضعیت را وضعیت مطلوب در اقتصاد می‌نامند که اقتصاد را در مسیر رونق و توسعه کمک می‌کند.
آماده‌گی مردم افغانستان و مردمان حوزه‌ی نوروز در آستانه و پیش‌وازگیری جشن باستانی «نوروز» و برگزاری آن تقاضا به خریداری میوه‌های خشک و تازه، گوشت، ماهی و سبزی‌ها و شرینی‌باب (جلبی و کلچه وشرینی، هفت‌میوه و سمنک) نان و پوشاک‌های سنتی و جشنی، تفریح و سفر و گردش در محلات زیست، شهر، ولایت و میان‌ولایت و بیرون از کشور را افزایش می‌دهد. این امر سبب می‌شود که عرضه‌ی این مواد و خدمات هم در بخش‌های مربوطه چاره‌اندیشی و فراهم شود. عمل‌کرد تقاضا و عرضه نه تنها سبب حرکت اقتصاد که سبب جوش و خروش مردم، افزایش کار و درآمد، بهبود ورزش، تندرستی و بهداشت، پاکی و سرسبزی و بهبود محیط زیست، آفرینش‌های فرهنگی و در کل فضای مناسب آرامش و امنیت جسمی و روانی و صمیمیت، دوستی، هم‌بستگی، نزدیکی و هم‌گرایی مردم می‌شود.
نقش اثربخش اقتصادی ” نوروز” را در آماده‌گی‌های کشاورزان، دام‌داران در شخم‌زنی کشت‌زارها، کشت و پرورش دام‌ها و نسل‌گیری و فرآورده‌های حیوانی، سرسبزی چراگاه به‌خوبی دیده می‌توانیم که هریک در جای‌گاه خود سبب افزایش در تولیدات کشاورزی، دام‌پروری و بهبود محیط زیست می‌گردد. این نقش “نوروز” نه تنها به رشد و توسعه‌ی اقتصادی کشورها که در راستای توسعه پایدار نیز می‌باشد.
استفاده از «نوروز» به حیث فرصت در توسعه‌ی اقتصادی، بستگی به سطح آماده‌گی و استفاده از سازوکارهای اثربخش در کشورها دارد.
چنانکه تاجیکستان با برگزاری شکوه‌مند و سطح بلند آماده‌گی در ارائه خدمات و جذب گردش‌گران داخلی و بیرونی نه تنها درآمد بالایی بدست می‌آورد که کشور، فرهنگ و آفرینش‌های فرهنگی خود را نیز به جهانیان می‌شناساند.
با دریغ افغانستان که مهد این جشن باستانی و مردمان آن از میراث‌داران و میراث‌بران اصلی آن به‌شمار می‌روند در حاکمیت طالبان نه تنها از برگزاری رسمی این جشن باستانی جلوگیری می‌شود که مردم و دولت از درآمد خوب مالیِ که این فرصت فراهم می‌کرد، بی‌بهره شده اند. در حالی‌که مردمان این کشور به ویژه مردمان ولایات شمالی و شمال‌شرقی به‌گونه‌ی سنتی و عنعنوی با راه‌اندازی فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی و ورزشی تحرک چشم‌گیری را در توسعه‌ی این بخش‌ها و تغییر در زندگی مردمان این ولایات و در کل کشور به وجود می‌آوردند. شهر مزارشریف مهمان‌دار و مهمان‌سرای افغانستان و مهمانان بیرونی از کشور در ” نوروز” و چهل روزی پس از آن بود. در کابل و ولایات جشن دهقان برگزار می‌شد، دهقانان با نمایش فرآورده‌های کشاورزی و دام‌ها به رونق و شکوه جشن ” نوروز” می‌افزود که در حاکمیت طالبان ممنوع شده است اما مردم در خانه‌ها و در بیرون، از این جشن باستانی به‌گونه‌ی سزاوار پیش‌واز می‌گیرند و برگذار می‌کنند.
● دلایل ماندگاری و پای‌برجایی نوروز چیست؟
◄ پاسخ: پیوند داشتن با طبیعت، پیشینه‌ی تاریخی و غنای فرهنگی، داشتن پیام و رسالتی دارای ارزش حیاتی برای مردمان حوزه تمدنی نوروز در گذر تاریخ و داشتن ارزش و معنایی بلندی در زندگی امروز و فردای بشر، بی‌گمان از دلایل ماندگاری و پای‌برجایی نوروز می‌تواند باشد.
پس رسالت و وظیفه نسل امروز است که نه تنها به ارزش‌های نوروز و نوروزی ببالند که در نگه‌داری، پویایی آن بکوشند، آن‌را بروز دهند و بازتولید کنند و به حیث ارزش‌های تاریخی_ فرهنگی ماندگار و پایدار بسازند و در برابر تبلیغات خصمانه و فرهنگ‌ستیزانه دشمنان نوروز و آیین نوروزی استوار و پایدار بایستند.
خوش‌بختانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در ۴ حوت/اسفند ۱۳۸۸ برابر به ۲۳ فبروری ۲۰۱۰ با تصویب قطعنامه‌‌ی روز ۲۱ مارچ، برابر با ۱ فروردین/حمل را در چارچوب ماده‌ی ۴۹ و زیر عنوان “فرهنگ صلح” به عنوان ” روز جهانی نوروز” به تصویب رسانید.
نوروز (Nowruz)در متن به تصویب رسیده در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، جشنی با پیشینه‌ی بیش از ۳ هزار سال که امروزه بیش از ۳۰۰ میلیون نفر آن را جشن می‌گیرند، توصیف شده‌است. در این سند از نوروز به عنوان پیونددهنده زندگی با طبیعت یاد شده و سازمان ملل متحد از اعضای خویش خواستار برنامه‌ریزی در راستای پاس‌داری از نوروز گردیده است. پیش از این تصمیم، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) جشن نوروز را در تاریخ هشتم میزان (مهرماه) ١٣٨٨ خورشیدی برابر با ٣۰ سپتامبر ٢٠٠۹ میلادی به عنوان میراث معنوی جهانی، ثبت کرده بود.
این تصمیم دست‌آویز بسیار قوی در سطح جهانی برای ماندگاری این فرهنگ پسندیده نیز می‌تواند باشد. البته کار‌های پژوهشی و بازنگری و بازتولید و به روز ساختن این میراث بزرگ وظیفه‌ی کشورهای حوزه‌ی نوروز در سطح ملی شرط جدی و اساسی است.
نتیجه‌گیری
نوروز، جشن طبیعت است که نياکان ما، آریایی‌ها از دوران باستان رمز و راز و ویژه‌گی‌های آن را درک کرده اند و آن را جشن گرفتند؛ به حیث ارزش ماندگاری فرهنگی به نسل‌های بعدی به‌جا(میراث) گذاشتند. حقیقت این دانش و بینش نیاکان ما را هم پیام و نقش نوروز بر زندگی امروز مردمان جغرافیایی فرهنگی نوروز و هم به‌رسمیت شناختن آن زیر عنوان فرهنگ صلح به نام “روز جهانی نوروز ” از جانب سازمان ملل‌متحد، ثابت کرده است.
خلاصه: نوروز یگانه مناسبت فرهنگی_تاریخی و طبیعی‌ست که از هر ره‌گذری که به آن نگاه کنیم، در آن پیام روشن و نقش زندگی‌ساز را دیده می‌توانیم. پس منطق و خرد تجربه‌گرا حکم می‌کند که از برتری‌های آن به حیث فرصت در رشد، توسعه و بالندگی اقتصادی و فرهنگی سود برده شود. بنابرین، گفته می‌توانیم که بهره‌گیری درست از آن نه تنها ضروت، که تبدیل ضرورت به فضلیت می‌باشد.
سرچشمه‌ها
۱- ابوریحان بیرونی ” التفیهم”،
۲- دکتر عبدالاحمد جاوید ” نوروز خوش آیین”،
۳- جاوید فرهاد “جستاری در باره‌ی نوروز و پیشینه‌ی آن” فیسبوک،
۴- بشیر عزیزی ” نوروز انگیزه و رسالت فرهنگی”،
۵- فصلنامه “نوروز” شماره اول، سال اول، حمل ۱۳۸۲، نشریه “انجمن دوست‌داران فرهنگ آریانا”،
۶- دکتر دست‌گیر رضایی” گذار افغانستان از اقتصاد سنتی چندساختاری و ترکیبی به اقتصاد بازار”،
۷- ویکی‌پدیا،
۸- صندوق بین المللی پول،
٩- ” دمی با نوروز” پدرام سروش پورمشیا.
