نوروز در افغانستان یکی از جشن‌های فرهنگی با قدمت بسیار طولانی است. همه ساله در نخستین روز فروردین‌ماه/ حمل، از این روز به شکل‌های مختلف ولی ماهیت نسبتاً یک‌سان در بیشتر مناطق کشور تجلیل به عمل می‌آید. تجلیل از نوروز تقریباً زنانه است؛ درست برخلاف تمامی امور دیگر که آنچه برجسته و قابل دید است، سهم مردان است. با آن‌که زن به عنوان یکی از ارکان نوع انسان مستقل و دارای قدرت نقش‌آفرینی است اما در جامعه ما، نقش او همواره نقش پایین و درجه دوم محسوب می‌شود. جوِ مردانه و مذکر افغانستان فضا را برای حضور مستمر و تاثیرگذار زنان تنگ ساخته است. میزان سهم‌گیری زنان در امور اجتماعی به مراتب کمتر از مردان است و به قول سیمون دوبوار، زنان به عنوان «جنس دوم» بیشتر تحت فرهنگ و شرایط مخصوصی زندگی می‌کنند که برخاسته از دیدگاه‌های مردسالار جامعه و روی‌کرد فرو دست بودن زنان است. زندگی اجتماعی در افغانستان به گونه‌ای طراحی شده است که مردان در صدر تصمیم گیری‌ها، راه‌اندازی برنامه‌ها و تجلیل از روزهای خاص و جشن‌های فرهنگی اند و زنان در نقش‌هایی که توسط مردان تعیین می‌شوند، حضور حاشیه‌ای و چه بسا غیر قابل دید دارند. در این میان اما بحث نوروز، جداست. نوروز که با سرزندگی، شادابی و رویش و زایش پیوند دارد بیشتر از این‌که جشن مردانه باشد، زنانه است. اصولاً نوروز در زایش و پویش در نوسازی و به‌سازی با زنان شباهت زیاد دارد و از این رو در میان زرتشتیان نوروز به روز زن شهرت داشت و آناهیتا الهه‌ی نگه‌دارنده‌ی چشمه و باران و نماد باروری و رویش و زایش در این آیین، زن بود. بدین لحاظ، نوروز برای زنان از اهیمت ویژه برخوردار بود که این اهمیت تا امروز پا به پای زنان پیش آمده است و با گذشت سده‌ها هنوز همچنان نوروز به شکل قابل توجهی، روز زنان است. نوروز هنوز از راه نارسیده سیمای زنانه به خود می‌گیرد؛ شور و هیجان زنان برای تازگی و راه‌اندازی امور و انجام آیین‌هایی به پیشواز نوروز، نقطه‌ی وصل زنان و نوروز است.
تجلیل از نوروز تنها جشنی است که مردان با کنار گذاشتن تابوهای مردسالاری و جوهر فرمان‌روایی ثابت‌شان، به زنان امکان و زمینه‌ی این را فراهم می‌سازند که به زندگی چهره‌ی نو و طراوت بیشتر ببخشند. زنان که به طور طبیعی از درخشندگی و سیمای پر طراوت زندگی لذت می‌برند، از این فرصت استفاده کرده و نوروز را با شکوه و در همبسته‌گی کامل با هم جنسان‌شان تجلیل می‌کنند که نوروز نقطه‌ی عطف همبسته‌گی زنان نیز می‌تواند به شمار آید.
هرچند بنابر نبود اسناد پژوهشی و اطلاعات دقیق در مورد زنان و نوروز، خیلی از عناصر مهم و جزئیات تجلیل از نوروز توسط زنان در سراسر افغانستان، پنهان مانده است ولی در زیر موارد کلی از رسوم و عنعنات که به مناسبت نوروز و برای رفتن به سال جدید در افغانستان توسط زنان پاس‌داری می‌شود، بیان می‌گردد:
خانه‌تکانی:
در افغانستان نوروز برای زنان با خانه‌تکانی و نو ساختن خانه و کاشانه، چند روز و حتا چند هفته قبل از نوروز آغاز می‌شود. آنان اکثر وسایل خانه را در صورت توانایی مالی نو می‌کنند و در صورتی که چنین توانایی نداشته باشند، با شست‌وشو و تمیزکاری به آن رنگ تازه می‌بخشند. شست‌وشوی فرش‌ها که در اکثر موارد به شکل دسته‌جمعی صورت می‌گیرد، تمیز کردن پنجره‌ها و دروازه‌ها، دور کردن وسایل زمستان: بخاری، صندلی، منقل، لحاف‌های ضخیم، و هر آنچه که زمستان را یادآوری می‌کند و تلاش برای زنده کردن گل و گیاه در خانه همه و همه به دوش زنان است. در بسیاری موارد رنگ‌مالی خانه‌ها نیز توسط زنان و یا بر حسب خواست و پیشنهاد آنان(زنان) توسط مردانِ خانه انجام می‌شود. در بعضی نقاط دور دست افغانستان زنان به پیشواز نوروز، خانه‌ها را که در طول زمستان توسط دود و زغال سیاه شده بودند، با خاک نرم و سپید و یا با چونه، سپید می‌کنند و به آن سپید کردنِ خانه می‌گویند که حکم رنگ‌مالی در شهرها را دارد. خانه‌تکانی و شاداب ساختن فضای زندگی به خانه نفس تازه و روح دل‌انگیز می‌بخشد و زنان با این کار به اعضای خانواده القا می‌کنند که تازگی و سرزندگی در راه است و به زودی آنان وارد مرحله جدید و فصل جدید از زندگی‌شان خواهند شد.
باغچه‌های خانه‌گی و تهیه خوراکی‌های نوروزی:
ایولین رید، نویسنده‌ی کتاب «مادر سالاری»، پیشینه‌ی پیوسته‌ای از کار زنان را فراهم کردن آذوقه می‌داند که زنان با تلاش و تکاپو توانستند منابع مختلف از خوراکی‌های متنوع را دریابند که یکی از آن منابع ریشه‌ها و سبزی‌ها از طریق کندن زمین با چوبی بلند و نوک تیز بود. کاشتن و نگه‌داری سبزی در خانه هنوز هم یکی از کارهای است که در اکثر نقاط افغانستان زنان آن را انجام می‌دهند.
آنان قبل از رسیدن سال نو کُردهای خانه را سبزی می‌کارند و از آن برای تهیه غذاهای نوروزی استفاده می‌کنند. با این کار، با برآورده‌سازی یکی از نیازهای مهم خانواده هم در اقتصاد خانواده کمک می‌کنند وهم نوروز و سال نو را با فرآورده‌های طبیعی حاصل شده از زحمات خود‌شان تجلیل می‌کنند.
پوشاک:
تهیه پوشاک جدید در نوروز یکی از رسوم مهم نوروز در میان زنان است. آنان عقیده دارند که در صورتی‌که فردی در نوروز لباس جدید بپوشد، تا ختم سال لباس جدید نصیب آن می‌شود. بنابرین، در حد امکان و در صورت توانایی مالی، لباس جدید، به ویژه رنگ‌های سرخ و سبز تهیه می‌کنند تا در هم‌خوانی با گل و گیاه لباس جدید بپوشند و با آراسته‌گی ظاهرشان به استقبال سال جدید بروند. در کنار لباس جدید، زنان علاقه به پوشیدن زیورات و بستن حنا نیز دارند که از حنا به عنوان شگون خوش‌بختی و شادابی در نوروز استفاده می‌کنند. بنابر روایاتی، در ایام قدیم که حناهای آماده در بازار وجود نداشت، زنان گیاه حنا را می‌کاشتند و از آن در میان گلدان‌های پوشیده با پلاستیک نگه‌داری می‌کردند تا بتوانند در نوروز با رنگ کردن دست‌های‌شان به یکی از زیباترین شگون‌های نوروزی پابند بمانند. همچنان در بعضی از مناطق رسم بر این است که اگر زنی به نسبت از دست دادن عزیزی عزاردار باشد، زنان همسایه/ دوستان و اقارب با بستن حنا به دستان وی به مناسبت نوروز، در ختم عزاداری وی هم‌کاری کرده و او را به رنگ زندگی باز می‌گردانند.
جشن سمنک‌پزی یا میله‌ی سمنک:
همان‌طور که سمنک یکی از بهترین و مشهورترین غذاهای نوروزی در افغانستان به شمار میرود، میله‌ی سمنک نیز یکی از زیباترین و قدیمی‌ترین میله‌های نوروزی زنان افغانستان است. تهیه سمنک یک کار گروهی است که زنان و دختران با خوش‌حالی و رغبت در کنار هم جمع شده و در اوج لذت آن‌را آماده می‌کنند. در این میله گندم که از قبل آماده شده است، در دیگ‌های بزرگ پخته می‌شود و زنان و دختران در جریان پختن آن، آهنگ مشهور و فولکلور «سمنک در جوش ما کفچه زنیم/ دیگران در خواب ما دفچه زنیم/ سمنک فصل بهار است/ میله شب زنده‌دار است/ این خوشی سال یک‌بار است/سال دیگر یا نصیب»، را به صورت گروهی و هم‌صدا، می‌خوانند و کف می‌زنند. میله سمنک تا نیمه‌های شب ادامه دارد و در طول شب، زنان قصه‌های فولکلور، داستان‌های نوروزی حکایت می‌کنند و آهنگ‌های شاد بهاری می‌خوانند و می‌رقصند. این میله آن‌قدر زنانه است که مردان، خانه‌ای که میله در آن‌جا برگزار می‌شود، را ترک گفته و به خانه‌ی دوستان، همسایه‌ها و یا اقارب‌شان می‌روند تا زنان در کمال آرامش و راحتی بتوانند جشن را برگزار کنند. زنان تا نیمه‌های شب با رقص و پاکوبی سمنک را می‌پزند و بعد هرکسی مقداری از آن غذای خوش‌مزه با خود برداشته و میله را پایان می‌دهند.
شب نوروز و خوراک‌های متنوع:
همان‌طوری‌که پیش‌تر ذکر آن رفت، زنان در افغانستان باور دارند هر طوری‌که اول سال را آغاز کنند، آن سال تا ختم به همان شیوه پیش خواهد رفت. بر همین اساس در شب نوروز سفره را پر از خوراکی‌های رنگارنگ می‌کنند که قسمت بزرگ آن از سبزی‌های تازه و بهاری تهیه شده است. سبزه نماد رویش و زندگی دوباره است. برای همین، سفره را با سبزی‌های گوناگون از قبیل پالک، سچ، سمارق و سایر سبزی‌های تازه می‌آرایند تا اعضای خانواده تمام سال را در سرسبزی و سلامتی به سر ببرند.
هفت‌میوه:
در میان آیین‌های قشنگ نوروزی، هفت‌میوه از خاص‌ترین و زیباترین آنان به شمار میرود. این رسم پسندیده نیز توسط زنان به خوبی پاس‌داشته می‌شود. دو سه روز قبل از نوروز، زنان هفت نوع میوه‌ی خشک را که در اغلب اوقات شامل کشمش، چارمغز، زردالو، سنجد، بادام، پسته و سیب(میوه‌ها نظر به مناطق و یا اقتصاد خانواده‌ها می‌توانند متفاوت باشند) می‌گردد، شسته و در ظرفی مناسب با آب مخلوط می‌کنند. روز اول سال نو(نوروز)، دوباره زنان این هفت‌میوه را میان اعضای خانواده و همسایه‌ها تقسیم می‌کنند و به این شکل نخستین روز سال نو را با تقسیم شادی و شیرینی میان هم، به تجلیل می‌گیرند.
سبزه‌لگد:
یکی از تفریح‌های اساسی زنان و دختران در نوروز بیرون شدن از خانه به منظور سبزه‌لگد است. در روز نخست نوروز که مردان مصروف مراسم نوروزی و میله‌های دل‌خواه‌شان اند، زنان و دختران در دسته‌های کوچک و بزرگ به تپه‌ها و جاهای سرسبز رفته و نوروز را تجلیل می‌کنند. سبزه‌لگد بیشتر به منظور هواخوری و رفع کدورت‌های یک‌ساله میان آنان صورت می‌گیرد. در این روز زنان با پوشیدن بهترین و جدیدترین لباس‌ها و با آراسته‌گی کامل دورهمی ایجاد کرده و با شور و نشاط که به غیر از نوروز در سایر اوقات کمتر در آنان دیده می‌شود، روح تازه طبیعت را تازه‌تر می‌کنند.
دیدار دوستان:
یکی از ویژه‌ترین کارهایی که زنان در نوروز انجام می‌دهند، رفتن به ملاقات‌ها و دیدارهای دوستانه است. در این روز و چند روز اول سال، زنان مثل روزهای عید با دوستان‌شان قرار گذاشته و به ملاقات یک‌دیگرشان می‌روند. این ملاقات‌ها با خوردن سمنک، هفت‌میوه و غذاهای نوروزی سیمای نوروزی به خود می‌گیرند. در اکثر مواقع زنان با هم هماهنگ می‌کنند و به شکل گروهی میله می‌گیرند و در فضای باز و سبز با موسیقی و خنده و حال خوش، ساعاتی را فارغ از دغدغه‌های روزگار به شادمانی سپری می‌کنند و به این شکل نوروز را به عنوان تنها جشنی که قسمت‌های بسیار و مهم آن مربوط به زنان و به مدیریت زنان به پیش میرود، تجلیل می‌کنند.
