شاه اسماعیل سامانی بنیان‌گذار سلسلۀ سامانیان و بزرگترین شاه سلسلۀ سامانی گفته می‌شود. او در سال 234 هجری در خاندان سامان خدات بلخی چشم به جهان گشود. مؤرخان حکمروایی شانزده سالۀ شاه اسماعیل سامانی را به دو دوره تقسم کرده اند. دورۀ نخست که اسماعیل به امارت بخارا رسید، مساحت حکمروایی او در ناحیۀ ماورالنهر خلاصه می‌شد. اما دورۀ دوم حکمروایی به جنگ‌های تحمیلی از سوی صفاریان پیوند دارد که سرانجام او در نبردهای تحمیلی علیه عمرو لیث صفار در بلخ به پیروزی نهایی دست پیدا می‌کند و خاندان صفاری در سیستان تابع حکومت او می‌شود. شاه اسماعیل سامانی در هشت سال اخیر حکمروایی خود به جغرافیای پهناور خراسان بزرگ، ماورالنهر، طبرستان و ری تا قسمت‌هایی از جنوب آسیا مسلط شد. گفته شده، شاه اسماعیل به دادگری، نیک‌رفتاری، بردباری و مهربانی نسبت به مردمان، شهره بود. او توجه فراوان به گسترش دانش و علم داشت، به همین سبب او را بنیان‌گذار تمدن عصر زرین اسلامی – خراسانی گفته اند، چون در دورۀ سامانیان زبان فارسی دوباره رشد و بالندگی خود را بازیافت و فلسفه و ستاره شناسی رشد پیدا کرد. گفتنی است تاجیک‌های آسیای میانه از اسماعیل سامانی به عنوان پدر دولت ملی تاجیکان یاد می‌نمایند، و او را نماد اقتدار و اخلاق سیاسی می پندارند.
