ابوزید احمد بن سهل بلخی ملقب به ابوزید بلخی در سال ۲۳۵ هجری در ناحیهٔ شامستان، از روستاهای نزدیک به نهر غربنکی بلخ، چشم به جهان گشود. پدرش آموزگار کودکان بود که فرزند خود را از کودکی به دانشدوستی و جستوجوی معرفت تشویق میکرد.
ابوزید بلخی، فیلسوف، متکلم، جغرافیدان، ریاضیدان، طبیب و ادیب برجستهٔ خراسانی در سدههای سوم و چهارم هجری به دانایی و خردمندی شهره عالم شد.
ابوزید در جوانی برای تحصیل علوم گوناگون راهی عراق شد و هشت سال نزد فیلسوف نامدار عرب، از جمله یعقوب بن اسحاق کندی، به فراگیری فلسفه، منطق، طبیعیات، نجوم و طب پرداخت. او در بغداد با جریانهای فکری روزگار خود، از جمله معتزله آشنا شد و در علم کلام و فلسفه تبحر یافت. پس از بازگشت به بلخ، بهسبب نثر فصیح و دانش ژرفش، مورد توجه ابوعلی جیهانی، وزیر نصر بن احمد سامانی، و دیگر بزرگان دربار سامانی قرار گرفت. با این حال، نگارش برخی آثار انتقادی در رد تأویلات اسماعیلیان و مباحث کلامی سبب شد که گروهی به او تهمت الحاد بزنند. با وجود این، بسیاری از عالمان همروزگارش، از جمله ابوالقاسم بلخی کعبی، وی را مردی دیندار و موحد دانستهاند.
ابوزید از نخستین متفکرانی بود که کوشید میان حکمت و شریعت، یا به تعبیر دیگر، میان عقل و ایمان، پیوند و آشتی برقرار کند. او باور داشت که دین و فلسفه دو راه برای رسیدن به حقیقت واحدند. در آثارش، اندیشههای فلسفی را با مبانی اخلاقی و دینی درهم آمیخت و به سبب همین تلاش، او را در سنت اسلامی «جاحظ خراسان» و به تعبیر ابوحیان توحیدی، «سید مشرقیان در انواع حکمت» لقب دادهاند.
ابوزید بلخی در حوزههای گوناگون علمی آثاری برجای گذاشت و در فلسفه، کلام، جغرافیا، طب، ریاضی و طبیعیات تبحر داشت. از شاگردان نامدار او میتوان به محمد بن زکریای رازی، پزشک و فیلسوف بزرگ خراسانی، و ابوالحسن عامری اشاره کرد. وی از جمله نخستین اندیشمندانی بود که به کروی بودن زمین باور داشت و این نظریه را در آثار خود مطرح کرد.
از میان نزدیک به هفتاد تألیف منسوب به او، شماری از مهمترین آنها عبارتاند از: صور الاقالیم، نخستین اثر نظاممند در جغرافیای علمی اسلامی که بعدها مبنای کار جغرافیدانانی چون اصطخری و ابنحوقل قرار گرفت، مصالح الابدان و الانفس، رسالهای کمنظیر دربارهٔ پیوند سلامت جسم و روان که از نخستین آثار شناختهشده در حوزهٔ روانشناسی و بهداشت روانی در تمدن اسلامی به شمار میرود، القرابین و الذبائح و کتابی در کیفیت تأویل آیات قرآن و رد تأویلات اسماعیلیان، که جایگاه او را در میان متکلمان و مفسران تثبیت کرد.
ابوزید بلخی در سال ۳۲۲ هجری در زادگاهش بلخ درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد. آثار و اندیشههای او نقشی ماندگار در گسترش علوم عقلی و تجربی در خراسان و سراسر جهان اسلام بر جای نهاد و نسلهای پس از او از دستاوردهایش بهرهمند شدند.
به پاس خدمات علمی و فرهنگی او، پنجم عقرب/آبان، به عنوان روز بزرگداشت ابوزید بلخی نامگذاری شده است.
