ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی، در سال 385 هجری قمری در روستای حارث آباد بیهق «سبزوار» زاده شد. پدرش، حسین بیهقی، از خواجگان و دارای تعاملات نزدیک با بزرگان دربار بود. بیهقی به دلیل توجه عمیق پدر به تربیت او، به نیشاپور که از مراکز مهم علمی آن روزگار بود، رفت و دانش فرا گرفت. سپس به غزنی آمد و نزد ابو نصر مشکان که ادیب و دبیر بلندمرتبهای در دربار غزنویان بود و ریاست دیوان رسالت را بر عهده داشت، زانوی شاگردی زد و نزده سال در دستگاه دیوان رسالت غزنویان زیر نظر استادش ابو نصر کار کرد.
بیهقی رویدادهای دوران سلطنت سلطان محمود غزنوی، امیرمحمد غزنوی، مسعود غزنوی اول، مودود غزنی، مسعود غزنوی دوم، علی غزنوی معروف به بهاءالدوله، عبدالرشید غزنوی، طغرل غاصب، فرخزاد غزنوی و ظهیرالدوله ابراهیم غزنوی را شاهد بود و به همین دلیل مهمترین اثر تاریخی ادبی در زبان فارسی را خلق کرد که به دلیل نگارش این کتاب “تاریخ بیهقی”، به شهرت رسید. این اثر به سبک روایی بینظیری نوشته شده و حوادث و وقایع دوران غزنویان را با دقت و جزئیات به تصویر کشیده است. تاریخ بیهقی نه تنها یک منبع ارزشمند تاریخی، بلکه شاهکار ادبیای است که بیهقی در آن با نثر روان و شیوا، وقایع تاریخی را با دقت و ظرافت روایت کرده که پس از گذشت سدهها، همچنان مورد توجه پژوهشگران قرار دارد. این کتاب در واقع یکی از نخستین تلاشها در زمینهی تاریخنگاری علمی به شمار میرود. نسخهی کامل کتاب تاریخ بیهقی 30 جلد بوده و فقط 6 جلد (جلد پنجم تا دهم) از این اثر عظیم از گزند دوران جان سالم به در برده است که بخش عمدهای از آن وقایع دوران غزنویان، بهخصوص دورهی سلطان مسعود، را روایت میکند، و به همین دلیل است که بسیاری این کتاب را با نام«تاریخ مسعودی» هم میخوانند.
در دوران سلطنت عبدالرشید غزنوی (۴۴۱ تا ۴۴۴ هجری قمری)، بیهقی به دبیری دیوان رسائل رسید اما مدت کوتاهی پس از آن برکنار شد. به گفتهٔ ابن فندق، بیهقی به خاطر عدمپرداخت مهریۀ همسرش، توسط قاضی غزنه به حبس محکوم شد، اما محمدعوفی در کتاب جوامعالحکایات و لوامعالروایات ادعا میکند که علت حبس بیهقی، توطئه دشمنان او بوده است. به دستور سلطان عبدالرشید، بردهای به نام تومان (یا نویان یا یونان) اموال بیهقی را غارت کرد. وقتی طغرل غاصب، به پادشاهی رسید و عبدالرشید غزنوی را کشت (۴۴۴ هجری قمری)، خادمان سلطان را در قلعهای حبس کرد و بیهقی نیز از زندان به این قلعه منتقل شد. اما سلطنت طغرل تنها ۵۰ روز ادامه یافت و پس از آن به قتل رسید. غزنویان به سلطنت بازگشتند و بیهقی نیز آزاد شد.
ابوالفضل بیهقی در سن ۸۵ سالگی در سال ۴۷۰ هجری قمری چشم از جهان بست. روانش شاد و یادش انوشه باد!
