فاطمه بنت محمد ابن احمد سمرقندی یکی از برجسته‌ترین بانوان فقیه مذهب حنفی در کاسان، ماوراءالنهر در قرن ششم هجری بود که نه تنها در علوم اسلامی تبحر داشت، بلکه در امور فتوا، تألیف کتب فقهی و حتی مشاوره سیاسی نیز نقش‌آفرینی کرد. او که در خانواده‌ای اهل علم پرورش یافت، به سرعت به یکی از چهره‌های برجسته فقه اسلامی تبدیل شد و در کنار همسرش، امام علاءالدین کاسانی، به تألیف و تدریس پرداخت.
فاطمه در خانواده‌ای دانشمند و اهل فقه رشد یافت. پدرش، امام علاءالدین سمرقندی، از علمای بزرگ مذهب حنفی و نویسنده کتاب «تحفة الفقهاء» بود. او از همان دوران کودکی در محضر پدرش آموزش دید و در علم فقه به چنان درجه‌ای از تبحر رسید که توانست در بحث‌های فقهی با دانشمندان زمان خود به مناظره بپردازد. وی کتاب «تحفة الفقهاء» را به طور کامل حفظ کرده بود و در حل مسائل فقهی نظریات ارزنده‌ای ارائه می‌داد.
فاطمه با امام علاءالدین کاسانی، یکی از شاگردان برجسته‌ی پدرش، ازدواج کرد. شرط پدرش برای این ازدواج آن بود که داماد بتواند شرحی بر کتاب تحفة الفقهاء بنویسد. این شرط نشان‌دهنده جایگاه علمی والای فاطمه و انتظارات بالای خانواده‌اش از همسر او بود. امام کاسانی این شرط را پذیرفت و شرح خود را با نام «بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع» نوشت که بعدها به یکی از معتبرترین کتب فقهی مذهب حنفی تبدیل شد.
فاطمه نه تنها در تألیف کتاب «بدائع الصنائع» نقش داشت، بلکه در صدور فتوا نیز همگام با همسرش فعالیت می‌کرد. گفته می‌شود که امام کاسانی در موارد پیچیده فقهی همواره با فاطمه مشورت می‌کرد. حتی برخی از شاگردان او متوجه شدند که استادشان در هنگام مواجهه با سؤالات دشوار، برای مدتی از کلاس خارج می‌شود، و سپس با پاسخی دقیق بازمی‌گردد. بعدها مشخص شد که او برای مشورت با همسرش، فاطمه، به خانه می‌رفت و پاسخ را پس از گفت‌وگو با او ارائه می‌داد.
فتواهایی که صادر می‌شد، معمولاً با دستخط سه نفر امضا می‌شد: فاطمه سمرقندی، پدرش علاءالدین سمرقندی و همسرش علاءالدین کاسانی. این امر نشان از جایگاه علمی والای فاطمه در میان علمای عصر خویش دارد.
پس از مدتی، فاطمه و همسرش به شام مهاجرت کردند و در حلب اقامت گزیدند. امام کاسانی در این شهر منصب قضاوت را بر عهده داشت و هر دو به عنوان مشاور نورالدین زنگی، حاکم سلجوقی شام، فعالیت می‌کردند. نقش فاطمه در این دوران، فراتر از یک بانوی دانشمند بود؛ او در تصمیم‌گیری‌های سیاسی نیز تأثیرگذار بود و به‌عنوان یک مشاور مورد اعتماد، در امور داخلی حکومت نقش داشت.
فاطمه سمرقندی در سال ۵۸۱ هجری قمری در شهر حلب وفات یافت و در کنار همسرش به خاک سپرده شد. تأثیر علمی و فقهی او تا قرن‌ها در جهان اسلام باقی ماند و نقش او در ارتقای جایگاه زنان در علوم اسلامی، نمونه‌ای درخشان از حضور زنان در عرصه‌های علمی و اجتماعی است.
فاطمه سمرقندی نه تنها یک فقیه برجسته بود، بلکه الگویی برای زنان مسلمان در عرصه علم، فقاهت و حتی سیاست به شمار می‌رفت. او با تلاش و دانش خود نشان داد که زنان می‌توانند در بالاترین سطوح علمی و تصمیم‌گیری‌های مهم جامعه نقش داشته باشند. زندگی‌نامه او الهام‌بخش بسیاری از زنانی است که در جستجوی دانش و بینش هستند.
