ترکان خاتون قراخانی از بانوان بانفوذ و مقتدر دوره سلجوقی بود که به عنوان همسر اول ملکشاه سلجوقی و مادر محمود اول، نقش مهمی در سیاست‌های داخلی و خارجی این امپراتوری ایفا کرد. او از خاندان قراخانیان و دختر ابراهیم خان بود.
این بانوی نامدار خراسان به خواستگاری آلپ ارسلان، پدر ملکشاه در سال ۴۵۷ هجری، به عقد ملکشاه سلجوقی درآمد. این ازدواج بیش از آنکه حاصل دلدادگی باشد، در راستای تحکیم اتحاد میان سلجوقیان و قراخانیان انجام شد. از این پیوند چندین فرزند به دنیا آمدند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها محمود بود که بعد‌ها به عنوان سلطان معرفی شد. همچنین ماه‌ملک خاتون، دختر ترکان خاتون، با خلیفه عباسی المقتدی ازدواج کرد.
ترکان خاتون از همان ابتدای ازدواجش، نه‌تنها به عنوان همسرسلطان، بلکه به‌عنوان یکی از تصمیم‌گیرندگان اصلی حکومت و شریک قدرت او شناخته شد. او بر اداره امور مملکتی، سیاست‌گذاری‌های کلان و حتی فرماندهی نظامی تأثیر مستقیمی داشت. بسیاری از منابع تاریخی از او به عنوان قدرتمندترین بانوی دوران سلجوقی یاد کرده‌اند.
یکی از مهم‌ترین اقدامات او، دخالت در عزل و قتل خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر قدرتمند و کاردان ملکشاه، بود. خواجه نظام‌الملک مخالف سرسخت ولایتعهدی محمود (پسر ترکان خاتون) بود و اعتقاد داشت که او شایستگی لازم را برای حکومت ندارد. این دشمنی در نهایت به قتل خواجه نظام‌الملک در سال ۴۸۵ هجری قمری انجامید، که بسیاری آن را به توطئه ترکان خاتون نسبت داده‌اند. او پس از این واقعه، تاج‌الملک را به‌عنوان وزیر جدید منصوب کرد.
پس از مرگ ملکشاه در سال ۴۸۵ هجری، ترکان خاتون تلاش کرد که پسر خود، محمود، را به سلطنت برساند. در این مسیر، او حمایت خلیفه بغداد را جلب کرد و در ازای کمک‌های نظامی، قول سرکوب جعفر، پسر خلیفه، را به او داد. او سپس از فرخ سلطان، رئیس عشایر کرمانشاه، یاری گرفت و با وعده‌های مالی و سیاسی او را به صف خود کشید.
پس از بسیج نیرو‌ها، ترکان خاتون به اصفهان لشکر کشید و چون برکیارق، فرزند ارشد ملکشاه، برای نبرد با کاکای خود تتش از شهر خارج شده بود، بدون درگیری اصفهان را تصرف کرد. او در این شهر پسرش محمود را تاج‌گذاری کرد. اما برکیارق پس از بازگشت به اصفهان، بی‌خبر از سقوط حکومتش، دستگیر شد.
در این میان، روابط ترکان خاتون با فرخ سلطان دچار تنش شد، چراکه او به وعده ازدواج خود عمل نکرد. به دنبال این اختلاف، ترکان خاتون از برکت‌القیس، یکی از افسران عرب بغداد، برای قتل فرخ سلطان استفاده کرد. اما در نهایت، این ماجرا به دستگیری و اعدام برکت‌القیس انجامید.
با تشدید درگیری‌های داخلی، قدرت ترکان خاتون رو به افول گذاشت. او که برای حفظ تاج‌وتخت پسرش به هر اقدامی متوسل شده بود، در نهایت در سال ۴۸۷ هجری قمری درگذشت. آرامگاه منسوب به او در دارالبطیخ اصفهان قرار دارد.
ترکان خاتون نمونه‌ای از یک زن سیاست‌مدار و قدرت‌طلب در تاریخ سلجوقیان بود که توانست در برابر مردان پرنفوذی چون خواجه نظام‌الملک، برکیارق و تتش‌ایستادگی کند. او در دوران حکومت ملکشاه عملاً در کنار همسرش سلطنت می‌کرد و پس از مرگ او، برای حفظ قدرت خود و پسرش، دست به سیاست‌ورزی پیچیده‌ای زد که در نهایت با شکست روبه‌رو شد. با این حال، او همچنان در تاریخ به‌عنوان یکی از اثرگذارترین زنان تاریخ اسلام و سلجوقیان شناخته می‌شود.
